TÀ KIẾN 1 – Thường kiến 1: “Bản ngã và thế giới là thường còn vĩnh viễn”

(do nhớ được một kiếp quá khứ nên tưởng rằng mình đã tồn tại mãi mãi)

Diễn giải

Một số đạo sĩ có năng lực thiền định nhớ được một kiếp quá khứ. Khi thấy mình từng tồn tại từ thời xa xưa (trong một đại kiếp thành–trụ–hoại–không), họ tưởng rằng:

• “Ta đã có mặt từ rất lâu, vậy chắc chắn ta vĩnh viễn trường tồn.”
  
  

• “Vũ trụ đã từng như thế và nay lại như thế; vậy nó không bao giờ mất.”
  
  

Họ chấp vào ký ức đó và kết luận sai lầm rằng bản ngã là thường hằng, không sinh không diệt.

Đây gọi là sassatavāda – thường kiến.

Câu chuyện ví dụ

Một người tên Ananda trong làng kia là thiền giả. Trong một đêm nhập định sâu, ông thấy cảnh:

• Mình từng sống trong một thành phố cổ cách nay hàng triệu năm.
  
  

• Thành phố bị hủy diệt bởi biển lửa.
  
  

• Sau đó mình sinh vào một nơi khác.
  
  

Ông bàng hoàng:

“Ta đã sống từ thuở xa xưa như thế! Vậy chắc ta không bao giờ mất. Chỉ là thay hình đổi dạng.”

Ông đi khắp nơi tuyên bố:

“Con người bất tử. Ta đã sống từ đời vô số kiếp, và sẽ mãi mãi tồn tại. Cả thế giới này cũng vậy, chỉ thay hình nhưng không mất.”

Nhưng ông không biết rằng:

• Ông chỉ nhớ một kiếp, còn vô số kiếp trước không nhớ.
  
  

• Ông không thấy được sự sinh–diệt liên tục của danh–sắc trong từng sát-na.
  
  

Do chấp vào ký ức giới hạn, ông rơi vào tà kiến số 1: cho rằng bản ngã và thế giới đều vĩnh cửu.

TÀ KIẾN 2 – Thường kiến 2: “Bản ngã và thế giới là vĩnh cửu”

(do nhớ được nhiều đại kiếp trong quá khứ nên tưởng rằng tất cả là thường còn)

Diễn giải

Một số đạo sĩ có khả năng thiền định mạnh hơn, không chỉ nhớ một kiếp, mà nhớ được:

• Hai, ba, mười đại kiếp
  
  (đại kiếp = chu kỳ thành–trụ–hoại–không của vũ trụ)
  
  

Họ quan sát:

• Trong đại kiếp 1: họ từng sống
  
  

• Trong đại kiếp 2: cũng từng hiện hữu
  
  

• Trong đại kiếp 3: vẫn có mặt
  
  

• … tiếp tục như vậy trong nhiều chu kỳ vũ trụ.
  
  

Từ đó họ kết luận:

“Chính ta đã sống qua rất nhiều đại kiếp → như vậy ta vốn tự có – vĩnh hằng – không sinh không diệt.”

Họ không nhìn thấy những giới hạn của trí nhớ (chỉ nhớ vài đại kiếp), nên khởi lên thường kiến:

“Bản ngã là bất tử, thế giới là thường còn mãi mãi.”

Đây là tà kiến số 2 trong nhóm Sassatavāda.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Mahā-Kapila, tu trong rừng sâu.

Một đêm, nhập đại định, ông thấy:

• Kiếp đầu tiên: mình là đạo sĩ sống trên núi Tuyết.
  
  

• Kiếp thứ hai: mình là vua một quốc gia cổ.
  
  

• Kiếp thứ ba: mình là cư sĩ.
  
  

• Kiếp thứ tư: sống trong thời kỳ biển lửa hủy diệt thế giới.
  
  

• Kiếp thứ năm: sinh vào một thế giới mới hình thành.
  
  

Ông nhớ liền một lúc mười kiếp, mỗi kiếp cách nhau hàng tỷ năm.

Khi xuất định, ông tự nhủ:

“Ta đã từng sống qua biết bao đại kiếp như thế, không hề biến mất.

Vậy thì ta trường tồn.

Cái tự ngã này bất diệt.

Thế giới kia cũng bất diệt, chỉ đổi hình dạng.”

Ông không nhận ra rằng:

• Những kiếp ông không nhớ là vô số.
  
  

• Việc nhớ được một số kiếp không chứng minh được vô sinh bất diệt.
  
  

• Chính sự chấp thủ ký ức đã che mờ trí tuệ.
  
  

Và thế là ông rơi vào tà kiến số 2.

TÀ KIẾN 3 – Thường kiến 3: “Bản ngã và thế giới là vĩnh cửu”

(do nhớ được rất nhiều đại kiếp trong quá khứ — hơn mười, hai mươi, ba mươi, đến bốn mươi đại kiếp)

Diễn giải

Loại người này có năng lực thiền định rất lớn, nhớ được hàng chục đại kiếp, thời gian trải dài vô lượng.

Họ thấy rằng:

• Ở đại kiếp thứ 1, mình đã tồn tại.
  
  

• Ở đại kiếp thứ 5, vẫn tồn tại.
  
  

• Ở đại kiếp thứ 20, vẫn còn.
  
  

• Ở đại kiếp thứ 40, cũng có mặt.
  
  

Từ đó họ kết luận:

“Ta đã tồn tại qua vô số thời đại vũ trụ, vì thế bản ngã là vĩnh cửu, không có bắt đầu.”

Kiến chấp này còn mạnh hơn tà kiến số 1 và số 2 vì họ tin rằng:

• Ký ức quá nhiều → chứng minh “bản ngã bất tử”.
  
  

Nhưng thật ra, dù nhớ được trăm triệu kiếp cũng không chứng minh tự ngã là thường còn, vì:

• Tất cả những gì thấy chỉ là dòng danh–sắc vô thường, không phải “ta”.
  
  

• Trí nhớ vẫn có hạn → vẫn là cái thấy bị giới hạn và vô minh chi phối.
  
  

Họ chấp vào những ký ức sâu dày và sinh ra tà kiến số 3.

Câu chuyện ví dụ

Trong thời Đức Phật có một nhà khổ hạnh tên Jotipāla, thiền định bậc cao.

Một hôm, ông nhập định sâu đến mức thấy:

• Mình đã từng sống khi thế giới chưa hình thành.
  
  

• Từng chứng kiến biển lửa hủy diệt vũ trụ.
  
  

• Từng sống trong giai đoạn thế giới được tái tạo.
  
  

• Từng sinh lên cõi trời Phạm Thiên suốt nhiều đại kiếp.
  
  

• Từng trở lại nhân gian sau hàng chục lần vũ trụ hoại diệt.
  
  

Khi xuất định, ông hoan hỷ reo lên:

“Ta đã tồn tại qua vô lượng thời đại.

Ta chưa từng biến mất.

Thế giới chỉ thay hình đổi dạng, nhưng Ta thì bất diệt!”

Ông đi truyền bá khắp nơi:

• “Không có sinh, chỉ có đổi thân.”
  
  

• “Không có vô thường, tất cả chỉ là biến hiện.”
  
  

• “Bản ngã là thường hằng.”
  
  

Người nghe tưởng rằng ông đạt đạo, nhưng thực chất ông bị ảo giác của ký ức trói buộc.

Ông rơi vào tà kiến số 3:

Thường kiến cực mạnh dựa trên ký ức quá nhiều đại kiếp.

TÀ KIẾN 4 – Thường kiến 4: “Bản ngã và thế giới là vĩnh cửu”

(không do nhớ tiền kiếp, mà do suy luận sai lầm từ kinh nghiệm hiện tại → kết luận bản ngã là thường còn)

Diễn giải

Khác với ba tà kiến trước dựa trên ký ức về các kiếp quá khứ, tà kiến số 4 thuộc về những người không hề có khả năng nhớ tiền kiếp, nhưng:

• Quan sát đời sống hiện tại,
  
  

• Dùng logic cá nhân,
  
  

• Và kết luận sai rằng có một “cái Ta” bất biến, thường còn mãi mãi.
  
  

Họ suy nghĩ như sau:

• “Ta cảm nhận rõ ràng là có một cái ‘tôi’ đang điều khiển thân.
  
  

• ‘Tôi’ này từ nhỏ đến lớn vẫn là ‘tôi’, tuy thân thay đổi.
  
  

• Vậy ‘tôi’ này chắc chắn không bao giờ mất.”
  
  

Hoặc:

• “Vạn vật có trật tự, vậy phải có một bản ngã bất tử đứng sau.”
  
  

Hoặc:

• “Cảm giác về ‘ta’ quá mạnh → chắc chắn có bản ngã thường hằng.”
  
  

Những người này mắc vào suy luận sai lầm (hetu-mūlaka sassatavāda):

“Ta cảm nhận được cái ngã → cái ngã đó vĩnh hằng.”

Đây là thường kiến dựa trên lý luận, không dựa trên kinh nghiệm thiền định.

Câu chuyện ví dụ

Có một triết gia tên Dharmika sống ở một thành thị lớn. Ông không tu thiền, cũng không nhớ tiền kiếp. Nhưng ông rất thích suy nghĩ về bản chất con người.

Một hôm nhìn vào gương, ông tự hỏi:

“Từ thuở nhỏ đến giờ, dù ta thay đổi từ hình dáng, tính cách, cho đến ý thích…

Nhưng ta vẫn là ta, không phải ai khác.

Vậy cái ‘ta’ này phải là bất biến, phải tồn tại trước khi ta sinh ra và sẽ tiếp tục tồn tại sau khi ta chết.”

Ông kết luận:

• Cái thân thay đổi → vô thường
  
  

• Nhưng “cái ta quan sát thân” → thường còn
  
  

Rồi ông dạy học trò:

• “Linh hồn không thể chết.
  
  

• Nó là cốt lõi bất biến.
  
  

• Thế giới cũng có một linh hồn vĩnh cửu.”
  
  

Dần dần, người dân bắt đầu thờ cúng “linh hồn bất tử”.

Nhưng Đức Phật dạy:

• “Cảm giác về ‘tôi’ chỉ là sự kết hợp tạm thời của danh và sắc.”
  
  

• “Sắc – thọ – tưởng – hành – thức đều vô thường.”
  
  

• “Nhận lầm tiến trình vô thường làm một bản ngã thường còn → chính là tà kiến.”
  
  

Dharmika không hề thấy được sự sinh–diệt trong từng sát-na của thân tâm, nên rơi vào tà kiến số 4.

TÀ KIẾN 5 – Thường kiến Phiến Diện 1: “Một số chúng sinh là vĩnh cửu, số khác thì vô thường”

(dựa trên hiểu lầm về sự “tái sinh đầu tiên” trong vòng luân hồi → cho rằng Phạm Thiên là thường còn, còn chúng sinh khác là vô thường)

Diễn giải

Tà kiến này sinh ra từ việc hiểu sai về sự tái sinh của các Phạm Thiên (trời Đại Phạm – Mahā Brahmā).

Chu kỳ diễn ra như sau:

• Khi vũ trụ vừa hoại diệt, chỉ còn những chúng sinh ở cõi Quang Âm thiên còn tồn tại.
  
  

• Một chúng sinh từ cõi Quang Âm thiên đầu tiên xuống sinh ở cõi Đại Phạm thiên.
  
  

• Vì sinh đầu tiên và thấy xung quanh mình không có ai, vị ấy tưởng rằng mình tự sinh ra, và rằng mình là “đấng tạo hóa”.
  
  

Sau đó:

• Những chúng sinh khác từ cõi Quang Âm thiên tiếp tục tái sinh xuống theo sau.
  
  

Khi họ đến, vị Phạm Thiên “đầu tiên” này nói:

“Ta là Đấng Tạo Hóa, ta đã tạo ra các ngươi!”

Những vị sinh sau tin là thật, vì trí nhớ về kiếp trước bị đoạn.

Các đạo sĩ thiền định nhớ lại cảnh ấy và rơi vào tà kiến:

► Phạm Thiên là thường hằng, bất tử

► Chúng sinh do Ngài tạo ra là vô thường

Từ đó hình thành quan điểm nửa thường – nửa vô thường.

Câu chuyện ví dụ

Một đạo sĩ tên Varuna có khả năng nhập thiền và thấy cảnh một vòng vũ trụ xa xưa.

Ông thấy:

• Một vị Phạm Thiên sáng chói rực rỡ đang ngồi trên ngai.
  
  

• Khi một chúng sinh khác mới sinh vào cõi ấy, vị Phạm Thiên nói:
  
  “Ta đã tạo ra ngươi.”
  
  

Nghe vậy, Varuna nghĩ:

“Vị Đại Phạm Thiên kia chắc chắn bất tử, vì ngài có mặt trước tất cả, không ai sinh ra ngài.

Còn những chúng sinh đến sau đều bị sinh – bị diệt.

Vậy vũ trụ có hai loại:

– Một loại bất tử (Phạm Thiên)

– Một loại sinh–diệt (các chúng sinh khác).”

Ông về truyền dạy:

• “Đấng Tạo Hóa là vĩnh cửu.
  
  

• Chúng sinh là vô thường.”
  
  

Người dân tin ông và lập đền thờ Phạm Thiên.

Nhưng họ không biết rằng:

• Vị Phạm Thiên kia chỉ là chúng sinh tái sinh đầu tiên, chứ không phải bất tử.
  
  

• Tất cả đều chịu luật vô thường, kể cả Phạm Thiên.
  
  

• Việc “tự xưng tạo hóa” chỉ là tà kiến do vô minh của Phạm Thiên.
  
  

Đó là nguồn gốc của tà kiến số 5.

**TÀ KIẾN 6 – Thường kiến Phiến Diện 2:

“Chư Thiên không say đắm thì bất tử; còn chúng sinh buông lung say đắm thì vô thường”**

(dựa trên hiểu lầm rằng một số trời sống rất lâu vì không đắm say dục lạc → tưởng họ là thường còn)

Diễn giải

Tà kiến số 6 xuất hiện khi một số đạo sĩ quan sát chư thiên ở các cõi Thiền Sắc giới, những nơi:

• Không có dục lạc,
  
  

• Không có vui buồn mạnh,
  
  

• Tâm rất vi tế,
  
  

• Tuổi thọ rất dài, đến mức tưởng như “không bao giờ chết”.
  
  

Họ tin rằng:

**“Chư thiên nào không say đắm → bất tử.”

“Chúng sinh nào còn say đắm dục lạc → sẽ chết.”**

Vì thấy:

• Những vị không say đắm, không tham dục thì sống lâu cực kỳ.
  
  

• Những kẻ tham dục, đắm say thì sinh, già, bệnh, chết rất rõ ràng.
  
  

Từ đó họ lập luận:

“Có hai loại chúng sinh:

– Loại thường còn → những vị không đắm say (chư thiên thanh tịnh)

– Loại vô thường → những kẻ còn đam mê dục lạc.”

Đây là tà kiến nửa thường – nửa vô thường, tưởng có hai nhóm bản chất khác nhau.

Nhưng thật ra:

• Chư thiên dù sống lâu đến mấy vẫn chết.
  
  

• Không đắm say chỉ giúp kéo dài tuổi thọ, không làm họ thường hằng.
  
  

• Tất cả đều vô thường, chỉ là tốc độ vô thường khác nhau.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Uttara tu tập thiền định rất giỏi. Một ngày ông nhập định và thấy cảnh cõi trời Sắc Giới.

Trong thiền, ông thấy:

• Những vị trời ngồi bất động trong ánh sáng dịu nhẹ.
  
  

• Không ai cười, không ai khóc.
  
  

• Không ai tranh chấp, ham muốn hay oán hận.
  
  

• Tâm họ thanh tịnh nên thân họ gần như không thay đổi.
  
  

• Họ sống hàng triệu triệu năm.
  
  

Trong khi đó, khi nhìn xuống thế gian:

• Người đời thì đắm chìm trong rượu, sắc, danh, lợi.
  
  

• Họ già nhanh, bệnh nhiều, chết sớm.
  
  

Ông Uttara suy nghĩ:

“A! Hóa ra những ai không đắm say thì không chết, họ sống mãi.

Còn kẻ nào sống buông lung, ham dục thì phải chết.

Vậy là có hai loại chúng sinh:

– Bất tử (không say đắm)

– Sinh–diệt (say đắm)!”

Ông trở về và giảng cho đệ tử:

• “Hãy bỏ dục → sẽ trở nên bất tử.”
  
  

• “Ai còn lạc thú → sẽ phải chết.”
  
  

Đệ tử tin và truyền bá rộng rãi.

Nhưng họ không biết:

• Chư Thiên dù ở cõi cao cũng vẫn chết, chỉ là tuổi thọ rất dài.
  
  

• Sự không đắm say chỉ kéo dài đời sống, không làm thành vĩnh cửu.
  
  

• Họ đã biến sự “sống lâu” thành “bất tử” → và rơi vào tà kiến số 6.

TÀ KIẾN 7 – Thường kiến Phiến Diện 3:

“Chư Thiên không sân thì thường còn; chúng sinh có sân thì vô thường.”

(phát sinh từ sự hiểu lầm rằng tâm không sân hận giúp chư Thiên sống vô hạn → tưởng họ là bất tử)

Diễn giải

Tà kiến này xuất hiện khi một số đạo sĩ nhìn thấy rằng:

• Những vị chư Thiên ở cõi Thiền định (Sắc giới) không còn sân hận.
  
  

• Vì không sân nên tâm họ nhẹ nhàng, an định, khiến tuổi thọ kéo dài cực kỳ lâu, gần như không thay đổi.
  
  

Họ so sánh rằng:

• Những chúng sinh có sân hận thì tàn tạ, bạc phước, tuổi thọ ngắn.
  
  

• Những vị không sân thì gần như bất động, lâu dài, ít biến hoại.

Từ đó họ kết luận:

**“Không sân thì bất tử → thường còn.”

“Có sân thì sinh–diệt → vô thường.”**

Họ cho rằng trong vũ trụ có hai dạng:

1. Loại thường hằng – những chúng sinh đã “diệt sân”.
   
   

2. Loại vô thường – những kẻ còn nóng giận.
   
   

Nhưng sự thật:

• Diệt sân chưa phải diệt vô minh.
  
  

• Chư Thiên vẫn còn vô minh → vẫn còn tái sinh → vẫn vô thường.
  
  

• Không sân chỉ giúp họ sống lâu hơn, chứ không làm họ bất tử.
  
  

Đây là tà kiến số 7:

Nhầm lẫn giữa “ít biến hoại” và “bất biến”.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Vidura. Trong định, ông thấy cảnh một tầng trời cao nơi:

• Chư Thiên ngồi thiền tĩnh lặng.
  
  

• Không ai giận dữ, không ai tranh đấu.
  
  

• Tâm họ trong suốt như ánh trăng.
  
  

• Thân họ sáng rực, không tì vết, không biến đổi qua thời gian.
  
  

Ông quan sát rất lâu:

• Một vị ngồi vậy qua hàng nghìn năm mà trông y hệt, không già đi chút nào.
  
  

• Một vị khác thì toàn thân rực sáng, khoan thai, không có dấu hiệu suy tàn.
  
  

Vidura nghĩ:

“Thì ra ai không sân hận thì không hề già chết.

Đây chắc chắn là bản chất của những bậc bất tử.

Còn loài người nóng giận thì tàn rụi, già chết nhanh.”

Khi trở về nhân gian, ông giảng dạy:

• “Hãy trừ sân, bạn sẽ vĩnh cửu.”
  
  

• “Kẻ còn sân hận sẽ bị vô thường chi phối.”
  
  

Mọi người tin sái cổ, nhưng họ không hiểu rằng:

• Chư Thiên kia sẽ chết khi hết tuổi thọ.
  
  

• Sống lâu không nghĩa là bất tử.
  
  

• Dù không sân, họ vẫn còn ngã kiến và vô minh, nên vẫn luân hồi.
  
  

Vidura do nhìn thấy “thời gian rất dài” tưởng là “bất diệt”, nên rơi vào tà kiến số 7.

TÀ KIẾN 8 – Thường kiến Phiến Diện 4:

“Thân là vô thường, nhưng tâm là vĩnh cửu – không sinh, không diệt.”

(nhầm lẫn rằng thân hoại diệt nhưng tâm ‘đứng ngoài thân’ nên là thường còn)

Diễn giải

Đây là một tà kiến rất phổ biến, thậm chí đến ngày nay nhiều người vẫn lầm tưởng.

Những đạo sĩ rơi vào tà kiến này quan sát:

• Thân thể thay đổi từng ngày → vô thường.
  
  

• Cảm xúc thay đổi → vô thường.
  
  

• Suy nghĩ biến đổi → vô thường.
  
  

Nhưng họ lại thấy có một cái gì đó quan sát, giống như:

• “Có một cái biết đứng sau suy nghĩ.”
  
  

• “Có một cái tôi không đổi, từ nhỏ đến lớn vẫn là nó.”
  
  

• “Thân thay đổi, nhưng ‘tôi bên trong’ không thay.”
  
  

Rồi họ kết luận:

“Thân vô thường – nhưng tâm (linh hồn) là thường hằng, bất diệt.”

Đây chính là quan điểm:

• Nhận tâm làm ngã
  
  

• Nhìn sự liên tục của tiến trình danh làm một thực thể thường còn
  
  

Thực ra:

• Tâm là dòng sinh–diệt từng sát-na, chứ không phải một thực thể bất biến.
  
  

• Không có “kẻ quan sát” thường hằng nào đứng sau tâm.
  
  

• Chỉ là tiến trình danh–sắc nối tiếp rất nhanh khiến ta lầm tưởng có một “linh hồn”.
  
  

Đây là tà kiến số 8.

Câu chuyện ví dụ

Có một triết gia tên Sanjaya, rất thông minh, luôn tự hỏi:

“Ta là ai?”

Ông quan sát chính mình:

• Nhìn gương → thân thay đổi.
  
  

• Nhớ chuyện cũ → cảm xúc thay đổi.
  
  

• Theo dõi nội tâm → suy nghĩ thay đổi.
  
  

Nhưng ông nhận ra rằng:

• Từ nhỏ đến lớn, “có một cái gì đó vẫn là ‘tôi’.”
  
  

• Dù vui, buồn, giận, lo sợ… cái biết các trạng thái ấy dường như không thay đổi.
  
  

Ông kết luận sai:

“Vậy cái biết này chắc chắn bất diệt.

Còn thân chỉ là vỏ bọc tạm thời.

Thân chết nhưng linh hồn (tâm) còn mãi mãi.”

Sanjaya đi giảng khắp nơi:

• “Thân vô thường – nhưng Tâm vĩnh cửu.”
  
  

• “Có một linh hồn bất biến đứng sau mọi suy nghĩ.”
  
  

• “Linh hồn ấy là bản ngã thật sự.”
  
  

Người nghe rất thích, vì ý nghĩ “linh hồn bất tử” đem lại sự an ủi.

Nhưng họ không biết rằng:

• Tâm thay đổi từng sát-na vô cùng nhanh → nên tưởng như liên tục.
  
  

• Không có “cái biết bất biến” tách khỏi danh–sắc.
  
  

• Tâm cũng vô thường, vô ngã → chẳng có gì đứng phía sau làm “chủ”.
  
  

Do nhầm lẫn giữa dòng tâm sinh diệt và một thực thể thường hằng, Sanjaya rơi vào tà kiến số 8.

TÀ KIẾN 9 – Hữu biên kiến 1:

“Thế giới là hữu biên – có giới hạn, có biên giới, có điểm tận cùng.”

(dựa trên kinh nghiệm thiền định sai lầm → tưởng rằng vũ trụ có biên giới thật sự)

Diễn giải

Tà kiến này sinh ra khi một số đạo sĩ có khả năng thiền định đạt đến các tầng thiền rất cao, tâm họ vô cùng sáng, có thể “nhìn xa”, và:

• Họ thấy trong định một không gian rộng lớn trải dài.
  
  

• Nhìn mãi, nhìn mãi, tâm không thể vượt hơn một mức độ nào đó.
  
  

• Họ tưởng đang nhìn biên giới thật sự của thế giới.
  
  

Từ đó họ kết luận:

**“Thế giới chỉ lớn đến đây → có biên giới.”

“Vũ trụ có giới hạn → không vô tận.”**

Nhưng sự thật:

• “Biên giới” ấy chỉ là giới hạn của năng lực thiền định, giống như tầm nhìn của mắt.
  
  

• Tâm phạm vi hạn chế → không bao giờ thấy hết vũ trụ.
  
  

• Lấy sự hạn chế của mình làm bản chất của vũ trụ → thành tà kiến.
  
  

Tà kiến số 9 chính là nghĩ rằng:

“Thế giới này hữu biên.”

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Asita, nhập một tầng thiền rất cao. Trong định, ông thấy:

• Không gian rộng vô tận trải dài bốn phía.
  
  

• Ông bay (bằng tâm) đến những nơi xa lạ.
  
  

• Rồi đến một lúc, tầm nhìn bị chặn lại – không tiến xa hơn được nữa.
  
  

Ông mở mắt ra, suy nghĩ:

“Tâm ta có thể đi đến tận cùng không gian, và ta vừa thấy biên giới ấy.

Vậy thì thế giới chắc chắn có giới hạn.”

Từ đó ông công bố:

• “Phía Đông có điểm cuối.”
  
  

• “Phía Tây có giới hạn.”
  
  

• “Không gian có bức tường vô hình bao bọc.”
  
  

• “Vũ trụ hữu biên.”
  
  

Đệ tử tin theo vì đạo sĩ nói bằng giọng rất tự tin.

Nhưng không ai biết rằng:

• Ông Asita chỉ đụng phải giới hạn của định, giống như người đứng trên đỉnh núi nhìn xa tưởng mình thấy “hết thế gian”.
  
  

• Vũ trụ không hề có biên giới như ông nghĩ.
  
  

• Lấy sự hạn chế chủ quan làm bản chất khách quan → đó là tà kiến số 9.

TÀ KIẾN 10 – Hữu biên – vô biên kiến 2:

“Thế giới là vô biên – trải rộng vô tận, không có ranh giới.”

(dựa trên kinh nghiệm thiền định rộng lớn → tưởng rằng vũ trụ vô tận tuyệt đối)

Diễn giải

Tà kiến số 10 là ngược lại với tà kiến số 9.

Một số đạo sĩ khi nhập thiền:

• Tâm mở rộng vô hạn,
  
  

• Không gian xuất hiện bao la,
  
  

• Tầm nhìn trải ra không điểm kết thúc.
  
  

Họ có thể thấy:

• Ánh sáng vô tận,
  
  

• Hư không không giới hạn,
  
  

• Không có điểm dừng hay mép biên.
  
  

Từ đó họ kết luận:

“Thế giới là vô biên – không có biên giới nào cả.”

Họ tin rằng:

• Vũ trụ trải dài mãi mãi,
  
  

• Không có khởi đầu cũng không có kết thúc,
  
  

• Không gian là vô cùng, vô tận.
  
  

Nhưng đây chỉ là:

• Cảm nhận của tâm trong thiền, không phải sự thật khách quan.
  
  

• Không gian thiền định không phải không gian vật lý.
  
  

• Tâm ở từng tầng thiền chỉ mở đến một mức độ giới hạn, nhưng vì chưa chạm tới giới hạn → tưởng là “vô biên”.
  
  

Do đó họ rơi vào tà kiến:

“Thế giới vô biên tuyệt đối.”

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền sư tên Dhammarakkhita, chuyên tu Vô Biên Xứ (Khong vô biên xứ).

Trong định, tâm ông mở ra:

• Không gian vô tận như biển lớn.
  
  

• Hư không tràn ngập không điểm kết thúc.
  
  

• Ông phóng tâm đi mãi, đi mãi… vẫn không thấy bờ mép.
  
  

Khi xuất định, ông thốt lên:

“Ta đã thấy toàn bộ bản chất của vũ trụ!

Vũ trụ vô biên, không bao giờ có điểm cuối.

Không gian trải dài vô tận!”

Ông tin chắc điều đó hơn bất kỳ điều gì khác.

Ông dạy người đời:

• “Không gian là vô tận.”
  
  

• “Không có giới hạn nào trong vũ trụ.”
  
  

• “Vì ta đã ‘thấy’ bằng thiền định.”
  
  

Nhưng ông không biết:

• Những gì ông thấy chỉ là không cảnh trong thiền, không phải biên độ thật của vũ trụ.
  
  

• Tâm ông không chạm giới hạn nên ông tưởng “không có giới hạn”.
  
  

• Nhận tầm nhìn của tâm làm bản chất vũ trụ → thành tà kiến số 10.

TÀ KIẾN 11 – Hữu biên – vô biên kiến 3:

“Thế giới vừa hữu biên vừa vô biên.”

(nhận thức sai lầm khi thấy vũ trụ có phần có giới hạn – phần không có giới hạn → kết luận cả hai cùng đúng)

Diễn giải

Tà kiến này sinh ra từ việc thiền định cao nhưng trí tuệ không đủ sáng, khiến đạo sĩ thấy các cảnh giới thiền khác nhau, rồi kết luận sai.

Ví dụ:

• Khi tâm hướng một hướng → thấy bức tường ánh sáng → tưởng là biên giới → hữu biên.
  
  

• Khi tâm hướng hướng khác → không thấy biên → tiếp tục trôi mãi → vô biên.
  
  

Thế là họ đi đến kết luận:

**“Thế giới có phần hữu biên (có giới hạn), và có phần vô biên (không giới hạn).”**

Tà kiến này xuất phát từ:

• Giới hạn của năng lực định,
  
  

• Tầm nhìn không đồng đều ở các phương,
  
  

• Sự pha trộn của cảnh thiền và tưởng tượng.
  
  

Nhưng họ lầm cho rằng:

• Thế giới thật cũng giống như “không cảnh thiền”.
  
  

• Chỗ nào tâm đụng phải giới hạn → hữu biên.
  
  

• Chỗ nào tâm không gặp giới hạn → vô biên.
  
  

Kết luận này là sai hoàn toàn.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Kāladeva.

Ông tu thiền rất sâu. Một lần, ông thử “du hành bằng tâm” theo bốn hướng:

1. Hướng Đông

Ông thấy ánh sáng trải dài, cuối cùng gặp một vách sáng không thể vượt qua.

Ông nghĩ:

“À, phía Đông có biên giới.”

2. Hướng Tây

Ông đi mãi, đi mãi… nhưng không thấy điểm dừng.

Ông nghĩ:

“Phía Tây vô biên.”

3. Hướng Nam

Ông thấy một vùng tối mịt, tâm không thể xuyên qua.

Ông nghĩ:

“Phía Nam hữu biên.”

4. Hướng Bắc

Ông lại thấy không gian trải dài vô tận.

Ông nghĩ:

“Phía Bắc vô biên.”

Khi xuất định, ông tuyên bố với môn đồ:

“Ta đã thấy bản chất của vũ trụ!

Một phần thế giới có giới hạn.

Một phần thế giới không có giới hạn.

Cho nên vũ trụ vừa hữu biên vừa vô biên.”

Đệ tử tin theo, nghĩ rằng thầy đã “tri kiến toàn tri”.

Nhưng họ không biết rằng:

• Những gì ông thấy chỉ là không cảnh thiền,
  
  

• Không phải bản chất thật của vũ trụ.
  
  

• Họ đã lấy chiêm nghiệm chủ quan làm sự thật khách quan → rơi vào tà kiến số 11.

TÀ KIKIẾN 12 – Hữu biên – vô biên kiến 4:

“Thế giới không phải hữu biên, mà cũng không phải vô biên.”

(rơi vào lập luận phủ định cả hai chiều, nghĩ rằng thế giới không thuộc bất kỳ phạm trù nào) 

Diễn giải

Đây là loại tà kiến thuộc dạng phủ định kép, phát sinh khi người tu thiền:

• Không khẳng định rằng thế giới hữu biên (vì không thấy biên).
  
  

• Cũng không khẳng định rằng thế giới vô biên (vì thiền lực không đi mãi).
  
  

• Không thấy rõ giới hạn, cũng không thấy rõ vô hạn.
  
  

Từ đó họ lập luận:

**“Thế giới không thể gọi là hữu biên. Cũng không thể gọi là vô biên. Thế giới vượt ngoài hai khái niệm đó.”**

Họ dùng kiểu lý luận:

• “Nếu ta không thấy hữu biên → chưa chắc hữu biên.”
  
  

• “Nếu ta không thấy vô biên → chưa chắc vô biên.”
  
  

• “Vậy ta bác bỏ cả hai!”
  
  

Đây là loại ngụy biện triết học, thuộc kiểu:

“Không thể khẳng định gì về bản chất thế giới, nên ta phủ định tất cả các khái niệm.”

Nhưng bản chất vấn đề là:

• Do định lực yếu, không thấy đủ, nhưng lại muốn kết luận triết học cực đoan.
  
  

• Không đạt tri kiến vô ngã nên rơi vào mơ hồ, rồi tưởng mơ hồ đó là trí tuệ.
  
  

Đây là tà kiến số 12 – phủ nhận cả hữu biên lẫn vô biên.

Câu chuyện ví dụ

Có một triết gia – khổ hạnh tên Saccaka, cực kỳ thích tranh luận.

Ông tu thiền nhưng chỉ đạt mức độ trung bình:

• Khi nhìn bằng tâm, ông không thấy biên giới vũ trụ.
  
  

• Nhưng khi cố gắng phóng tâm đi xa hơn, tâm mệt mỏi, tán loạn, không đi được nữa.
  
  

Điều này khiến ông bối rối:

• “Nếu thế giới hữu biên, sao ta không thấy biên giới?”
  
  

• “Nếu thế giới vô biên, sao tâm ta lại không đi mãi được?”
  
  

Một ngày, ông đứng trước đệ tử tuyên bố:

“Thế giới không phải hữu biên,

cũng không phải vô biên.

Vì cả hai đều không thể chứng minh.”

Đệ tử nghe xong thấy rất “triết”, nên tin theo.

Nhưng họ không biết rằng:

• Hạn chế nằm ở tâm Saccaka, không phải ở bản chất vũ trụ.
  
  

• Không thấy được “A” không có nghĩa “A không tồn tại”.
  
  

• Không làm rõ “B” không có nghĩa “B cũng sai”.
  
  

• Từ nghi ngờ mà phủ nhận cả hai chiều → trở thành tà kiến số 12.
  
  

Đây chính là kiểu:

• Không biết, nhưng lại khẳng định “không thể biết”.
  
  

• Không thấy, nhưng lại khẳng định “mọi người đều không thể thấy”.

TÀ KIẾN 13 – Vô ký kiến 1:

“Né tránh trả lời vì sợ nói sai sự thật, nên không dám khẳng định bất cứ điều gì.”

(người này nghĩ rằng trả lời bất kỳ câu hỏi lớn nào cũng có thể thành “vọng ngữ”, nên chọn thái độ lẩn tránh – trở thành tà kiến)

Diễn giải

Đây là loại người:

• Không hiểu rõ bản chất sự vật,
  
  

• Không có khả năng chứng nghiệm,
  
  

• Nhưng lại quá sợ nói sai,
  
  

• Sợ phạm giới vọng ngữ,
  
  

• Sợ người khác phản bác,
  
  

• Sợ tự chịu trách nhiệm cho câu trả lời.
  
  

Do đó, khi bị hỏi các câu triết học như:

• Thế giới hữu biên hay vô biên?
  
  

• Tâm và thân có phải một hay khác?
  
  

• Sau khi chết còn tồn tại không?
  
  

• Có linh hồn không?
  
  

Họ không dám trả lời.

Không phải vì họ biết sự thật.

Không phải vì họ khiêm tốn.

Mà vì họ sợ sai → nên chọn im lặng tránh né.

Vì vậy, họ chọn kiểu trả lời:

• “Tôi không nói rằng nó đúng…”
  
  

• “Mà tôi cũng không nói rằng nó sai…”
  
  

• “Tôi không khẳng định… nhưng tôi cũng không phủ nhận…”
  
  

Đây gọi là vô ký (amarā-vikkhepa-vāda) – nói vòng vo để tránh rơi vào bị phản biện.

Điều này trở thành tà kiến vì:

• Người ấy tưởng sự im lặng do sợ là “trí tuệ”,
  
  

• Nhưng thật ra là vô minh + tránh né + hèn nhát tâm linh.
  
  

Câu chuyện ví dụ

Có một triết gia tên Sālika, nổi tiếng thông minh nhưng rất sợ… sai.

Một hôm, dân làng kéo đến hỏi:

“Bạch thầy, có kiếp sau không?”

Ông suy nghĩ:

“Nếu ta nói ‘có’ mà lại sai → ta phạm lỗi nói dối.

Nếu ta nói ‘không’ mà sai → ta cũng phạm lỗi nói dối.

Vậy im luôn cho rồi.”

Ông trả lời:

“Ta không nói có,

cũng không nói không.

Ta không nói rằng nó tồn tại,

cũng không nói rằng nó không tồn tại.”

Dân làng bối rối:

• “Thầy nói gì vậy?”
  
  

Họ hỏi tiếp:

“Thế giới hữu biên hay vô biên?”

Sālika lại đáp:

“Ta không nói nó hữu biên…

Ta không nói nó vô biên…

Ta cũng không nói vừa hữu biên vừa vô biên…

Mà ta cũng không nói chẳng phải hai cái đó…”

Dân làng thở dài:

• “Thầy nói mà như không nói.”
  
  

Họ tưởng ông trí tuệ thâm sâu, nhưng thật chất ông chỉ sợ sai.

Sālika lặp lại điều này mỗi ngày, cho đến lúc ông tin rằng:

“Không trả lời là con đường an toàn nhất.”

Ông lầm tưởng tránh né = trí tuệ, nên rơi vào tà kiến số 13.

TÀ KIẾN 14 – Vô ký kiến 2:

“Né tránh trả lời vì sợ vướng vào chấp trước, nên phủ nhận mọi quan điểm để giữ ‘trung lập’. ”

(người này tưởng rằng không nói gì, không khẳng định gì → là trí tuệ cao siêu)

Diễn giải

Loại người này khác với tà kiến số 13.

• Ở tà kiến 13: sợ nói sai
  
  

• Ở tà kiến 14: sợ dính mắc vào quan điểm
  
  

Họ tin rằng:

• Nếu nói “A đúng”, họ sẽ chấp A.
  
  

• Nếu nói “A sai”, họ sẽ chấp Không A.
  
  

Vậy nên họ tự tạo triết lý:

“Ta không khẳng định điều gì để khỏi chấp điều gì.”

Nhưng đây không phải vô chấp của bậc trí, mà là:

• Vô minh,
  
  

• Không biết thật,
  
  

• Nhưng giả vờ “siêu thoát quan điểm”.
  
  

Họ lập luận sai lầm:

• “Không khẳng định điều gì = giác ngộ.”
  
  

• “Không nói đúng sai = không chấp.”
  
  

• “Không có lập trường = vượt lên trên tất cả.”
  
  

Nhưng thật chất:

• Họ không hiểu gì,
  
  

• Không chứng ngộ gì,
  
  

• Chỉ dùng “không nói” để che giấu trống rỗng trí tuệ.
  
  

Vì vậy Đức Phật gọi đây là tà kiến số 14.

Câu chuyện ví dụ

Có một du sĩ tên Nanda, thích lang thang và nói những lời triết học nghe rất bí hiểm.

Một hôm dân làng hỏi:

“Thưa thầy, sau khi chết còn hay mất?”

Nanda đáp:

“Ta không nói còn,

không nói mất,

không nói vừa còn vừa mất,

cũng không nói chẳng phải hai điều ấy.”

Dân làng ngạc nhiên:

• “Vậy thầy nghĩ sao?”
  
  

Nanda đáp:

“Ta không muốn chấp.

Nói còn → chấp còn.

Nói mất → chấp mất.

Không nói gì → vượt ngoài chấp.”

Người ta tưởng ông rất trí tuệ.

Một hôm khác, có người hỏi:

“Thế giới hữu biên hay vô biên?”

Nanda lại nói:

“Ta không nói hữu biên,

không nói vô biên,

không nói vừa hữu biên vừa vô biên,

không nói chẳng phải cả hai.”

Họ hỏi tiếp:

“Vậy bản ngã có thật không?”

Nanda đáp:

“Ta không nói có bản ngã.

Ta không nói không có bản ngã.

Ta không nói cả hai.

Ta không nói không phải cả hai.”

Cuối cùng một đệ tử trẻ hỏi:

“Vậy thầy thật sự biết gì không?”

Nanda bình thản:

“Không biết cũng là một dạng triết học cao siêu.”

Nhưng thật ra:

• Ông tránh né vì thiếu trí tuệ,
  
  

• Chứ không phải vì hiểu sâu.
  
  

Đó chính là tà kiến số 14:

Phủ nhận mọi quan điểm vì sợ bị chấp, nhưng thật ra là vô minh che giấu bằng sự im lặng triết lý.

TÀ KIẾN 15 – Vô ký kiến 3:

“Né tránh trả lời vì sợ bị chất vấn, sợ tranh luận, sợ bị người khác bắt bẻ.”

(người này không dám nói điều gì vì sợ bị phản bác, nên dùng ngôn ngữ lươn lẹo để thoát khỏi mọi câu hỏi)

Diễn giải

Loại người này không giống tà kiến 13 hay 14:

• Không phải vì sợ nói sai (tà kiến 13)
  
  

• Không phải vì sợ chấp kiến (tà kiến 14)
  
  

Họ sợ tranh luận.

Họ rất sợ:

• Bị người khác phản bác,
  
  

• Bị bắt lỗi,
  
  

• Bị vặn hỏi đến cùng,
  
  

• Bị thua tranh luận.
  
  

Vì vậy, khi được hỏi về các vấn đề lớn:

• Thế giới hữu biên hay vô biên?
  
  

• Có linh hồn không?
  
  

• Sau khi chết còn hay mất?
  
  

• Tâm và thân là một hay hai?
  
  

Họ lập tức né, tạo ra lời nói loanh quanh:

“Cái đó không thể nói là vậy,

cũng không thể nói là không vậy,

mà cũng không thể nói là không phải vậy,

lại càng không thể nói là không phải không phải vậy…”

Họ nghĩ rằng nói như thế:

• Không ai bắt bẻ được,
  
  

• Không ai phản bác được,
  
  

• Không ai buộc họ phải chịu trách nhiệm,
  
  → nên “an toàn tuyệt đối”.
  
  

Nhưng thật ra, đó là:

• Nỗi sợ hãi kiến thức,
  
  

• Nỗi sợ hãi trí tuệ,
  
  

• Nỗi sợ bị thua tranh luận,
  
  

• Và là một dạng tà kiến của sự khiếp nhược.
  
  

Câu chuyện ví dụ

Có một du sĩ tên Uggaha, nổi tiếng… “không bao giờ trả lời thẳng”.

Hễ dân làng hỏi gì, ông đều trả lời theo kiểu lươn lẹo:

Một người hỏi:

“Bạch thầy, sau khi chết còn hay mất?”

Uggaha đáp:

“Không thể nói còn.

Không thể nói mất.

Không thể nói vừa còn vừa mất.

Không thể nói chẳng phải cả hai.”

Người khác hỏi:

“Có linh hồn bất tử không?”

Ông đáp:

“Không thể nói có.

Không thể nói không.

Không thể nói vừa có vừa không.

Không thể nói chẳng phải cả hai.”

Một học trò thân cận biết rõ thầy mình rất sợ bị vặn hỏi liền cười:

“Thưa thầy, sao thầy không dám trả lời thẳng?”

Uggaha thở dài:

“Nếu ta nói A, sẽ có người phản bác A.

Nếu ta nói Không A, họ cũng phản bác.

Ta không muốn bị ai bắt bẻ,

nên ta sẽ không khẳng định điều gì hết.”

Từ đó ông cứ thế trả lời theo kiểu:

• Không phải có
  
  

• Không phải không
  
  

• Không phải cả hai
  
  

• Không phải chẳng phải cả hai
  
  

Ông cho rằng đó là “tránh phiền phức”.

Nhưng sự thật, ông đã rơi vào tà kiến số 15:

Dùng lươn lẹo vô ký để trốn tránh kiến thức.

TÀ KIẾN 16 – Vô ký kiến 4:

“Né tránh trả lời vì vô minh che lấp – không biết nhưng vẫn làm ra vẻ ‘không thể trả lời’.”

(người này thật sự không biết gì, nhưng lại dùng ngôn ngữ mơ hồ để che giấu sự ngu dốt → tưởng rằng ‘im lặng’ là trí tuệ)

Diễn giải

Đây là loại vô ký nặng nhất trong 4 vô ký kiến.

Khác với:

• Tà kiến 13: sợ nói sai
  
  

• Tà kiến 14: sợ chấp
  
  

• Tà kiến 15: sợ tranh luận
  
  

→ Tà kiến 16 là vì… không biết gì hết.

Nhưng thay vì thừa nhận:

• “Tôi không biết.”
  
  

Họ lại:

• Giấu sự ngu dốt bằng những câu nói lấp lửng.
  
  

• Giả vờ như mình rất thâm sâu.
  
  

• Nói những câu kiểu triết học mơ hồ để tránh bị nhận ra là “không hiểu”.
  
  

Ví dụ các câu họ thường nói:

• “Không thể nói thế giới hữu biên hay vô biên…”
  
  

• “Không thể nói sau khi chết còn hay mất…”
  
  

• “Không thể nói tâm khác thân hay tâm là thân…”
  
  

• “Không thể nói bản ngã có hay không có…”
  
  

Họ giả bộ rằng:

• Những câu hỏi này “quá sâu xa”,
  
  

• Chỉ “bậc giác ngộ mới trả lời được”,
  
  

• Còn họ thì “đang ở cảnh giới vượt ngoài khẳng định và phủ định”.
  
  

Nhưng sự thật là:

Họ không biết gì → nhưng lại che giấu bằng lời nói vòng vo.

Đây chính là tà kiến số 16.

Câu chuyện ví dụ

Có một người du sĩ tên Anupassanā, đi lang thang khắp vùng để giảng “triết lý mơ hồ”.

Ông nổi tiếng với phong cách:

• Nói nhiều mà chẳng ai hiểu gì.
  
  

• Dân làng tưởng ông thâm sâu.
  
  

• Ông thì… không hiểu chính mình đang nói gì.
  
  

Một hôm dân làng hỏi:

“Bạch du sĩ, thế giới hữu biên hay vô biên?”

Ông không hiểu câu hỏi, nhưng sợ người ta chê mình “dốt”, nên ông đáp:

“Hữu biên thì không thể nói hữu biên.

Vô biên thì không thể nói vô biên.

Mà cũng không thể nói chẳng hữu biên chẳng vô biên nữa…”

Dân làng nghe xong:

• Người thì gật gù: “Thâm sâu quá!”
  
  

• Người thì lẩm bẩm: “Chắc ta không đủ trình để hiểu…”
  
  

Một người trẻ tuổi quyết thách thức:

“Nếu thầy nói thế, vậy thầy cho biết: sau khi chết có tồn tại hay không?”

Anupassanā hoảng hốt:

“Không tồn tại cũng không thể nói tồn tại,

tồn tại cũng không thể nói không tồn tại,

mà cả hai cũng không thể nói được…”

Cậu thanh niên hỏi tiếp:

“Thầy có thật sự biết điều thầy đang nói không?”

Anupassanā lúng túng:

“Không biết cũng không thể nói là không biết…

biết cũng không thể nói là biết…”

Mọi người ngỡ ông là “siêu trí tuệ”, nhưng thật ra:

• Ông không biết gì,
  
  

• Không có kinh nghiệm tu tập,
  
  

• Không có trí tuệ,
  
  

• Nhưng dùng ngôn ngữ vòng vo để che giấu sự vô minh.
  
  

Và như vậy, ông rơi vào tà kiến số 16.

TÀ KIẾN 17 – Vô nhân kiến 1:

“Bản ngã (tâm) tự nhiên mà có, không do nhân duyên sinh ra.”

(xuất hiện từ hiểu lầm của các chúng sinh từ cõi Vô Tưởng Thiên khi tái sinh → tưởng rằng trước kia mình không tồn tại, bây giờ tự nhiên phát sinh)

Diễn giải

Đây là một trong những tà kiến nguy hiểm vì nó bác bỏ nhân quả.

Nguồn gốc tà kiến này đến từ trải nghiệm đặc biệt của những chúng sinh:

→ Từng sống ở cõi Vô Tưởng Thiên

(cõi mà không có tâm, không có tưởng, không có ý thức trong một thời gian rất dài)

Khi hết phước ở cõi Vô Tưởng, họ tái sinh vào cõi người hoặc cõi trời thấp hơn.

Vì trước đó:

• họ không có tâm trong thời gian quá lâu
  
  → không có ký ức,
  
  → không nhớ kiếp trước,
  
  

Nên vừa tái sinh, họ nghĩ:

**“Trước kia ta không hề tồn tại. Ta vừa mới… tự nhiên xuất hiện!”**

Cảm giác như:

• Một ánh sáng vụt sáng từ hư không.
  
  

• Một ý thức đột nhiên bật lên không cần nguyên nhân.
  
  

Họ kết luận:

**“Bản ngã sinh khởi không cần nhân duyên. Tâm tự nhiên có, không từ đâu đến.”**

Đây chính là vô nhân luận (adhicca-samuppanna-diṭṭhi):

• Phủ nhận nghiệp,
  
  

• Phủ nhận tái sinh,
  
  

• Phủ nhận nhân quả.
  
  

Câu chuyện ví dụ

Có một thanh niên tên Sobhita, sinh ra với trí tuệ sắc bén.

Từ nhỏ, Sobhita không hề có bất kỳ ký ức nào về kiếp trước. Mỗi khi tự hỏi:

• “Ta từ đâu đến?”
  
  

• “Có phải ta từng sống trước đây?”
  
  

→ đầu óc cậu hoàn toàn trống rỗng, tối đen.

Một hôm, khi đang ngồi thiền, Sobhita cảm nhận:

• Tâm mình bừng sáng, giống như vừa mới xuất hiện lần đầu tiên trong vũ trụ.
  
  

Cậu bỗng nghĩ:

“A! Thì ra tâm ta tự nhiên có,

không do cha mẹ sinh,

không do nghiệp quá khứ,

không do bất kỳ nhân nào!”

Cậu chạy khắp làng giảng dạy:

• “Không có kiếp trước.”
  
  

• “Không có nhân duyên.”
  
  

• “Con người xuất hiện tự nhiên, giống như tia chớp.”
  
  

• “Tâm tự nhiên sinh ra, không từ đâu đến.”
  
  

Dân làng ngơ ngác:

• “Vậy vì sao có sự khác nhau về thông minh, may mắn, nghèo giàu?”
  
  

Sobhita đáp:

“Chỉ là tự nhiên! Không cần lý do!”

Nhưng sự thật:

• Cậu từng sống vô lượng kiếp,
  
  

• Kiếp trước ở Vô Tưởng Thiên, nơi không có tâm,
  
  → nên không nhớ gì.
  
  

Do hiểu sai trải nghiệm đó, cậu rơi vào tà kiến số 17.

TÀ KIẾN 18 – Vô nhân kiến 2:

“Vạn vật tự nhiên sinh ra, không có nguyên nhân – không có nhân quả.”

(người này thấy thế giới muôn hình, nhưng không tìm được nguyên nhân → kết luận sai rằng mọi thứ tự nhiên mà có)

Diễn giải

Đây là tà kiến vô nhân luận hoàn chỉnh, cực đoan nhất:

**“Không có nhân.”

“Không có duyên.”

“Không có nghiệp.”

“Không có nguyên do.”

“Không cần ai tạo ra.”**

Những người rơi vào tà kiến này:

• Nhìn thấy thế giới muôn hình vạn trạng,
  
  

• Nhưng không hiểu quy luật nhân quả,
  
  

• Không nhìn thấy duyên khởi trong từng sát-na,
  
  

• Không nhớ được kiếp trước,
  
  

• Không có trí tuệ để thấy nghiệp vận hành,
  
  

Nên kết luận:

“Mọi thứ tự có, không do ai sinh ra, không do gì tạo ra.”

Ví dụ họ nói:

• Con người → tự nhiên có
  
  

• Trái đất → tự nhiên có
  
  

• Cây cối → tự nhiên mọc
  
  

• Trời đất → tự nhiên hình thành
  
  

• Tâm thức → tự nhiên bật lên
  
  

• Đau khổ → tự nhiên xảy ra
  
  

• Niềm vui → tự nhiên đến
  
  

Họ bác bỏ:

• Nhân,
  
  

• Duyên,
  
  

• Nghiệp,
  
  

• Tái sinh.
  
  

Đây chính là tà kiến số 18, đỉnh cao của bác nhân quả.

Câu chuyện ví dụ

Trong một làng nhỏ có một triết gia tên Pūrana, rất thích xem trời đất, núi non, sông suối.

Một hôm dân làng hỏi:

“Vì sao có con người?”

Pūrana nói:

“Tự nhiên mà có!”

Họ hỏi:

“Vì sao có trời đất?”

Ông đáp:

“Tự nhiên mà có!”

Họ hỏi:

“Vì sao có vui buồn, nghiệp báo, số phận khác nhau?”

Ông đáp:

“Không có lý do!

Tự nhiên xảy ra!”

Một thanh niên hỏi xoáy:

“Nếu tự nhiên có, vậy sao mỗi nhà mỗi khác?

Người thì giàu, người thì nghèo?

Người đẹp, người xấu?”

Pūrana vẫn đáp:

“Tự nhiên! Không cần nguyên nhân!”

Dân làng tò mò:

“Vậy chết rồi đi đâu?”

Ông đáp:

“Không đi đâu cả.

Chết thì hết.

Sinh thì tự nhiên sinh.”

Người ta bắt đầu nghe theo ông, sống buông lung, vì nghĩ rằng:

• Không có nghiệp báo,
  
  

• Không có nhân quả,
  
  

• Không có tái sinh,
  
  

• Không có hậu quả cho hành động.
  
  

Nhưng sự thật:

• Mọi thứ đều do nhân duyên hòa hợp.
  
  

• Không có gì “tự nhiên mà có”.
  
  

• Không thấy nhân quả → tưởng không có nhân quả.
  
  

• Không nhớ kiếp trước → tưởng không có kiếp trước.
  
  

Pūrana đã rơi vào tà kiến số 18:

Vạn vật vô nhân – tự nhiên sinh ra không cần nguyên nhân.

TÀ KIẾN 19 – Hữu tưởng luận 1:

“Sau khi chết, bản ngã có sắc, vô bệnh, và vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(nhóm bắt đầu 16 tà kiến về tương lai – Saññīvāda: cho rằng sau khi chết bản ngã tiếp tục tồn tại với tri giác)

Diễn giải

Những người rơi vào tà kiến này tin rằng:

• Sau khi chết, con người không mất,
  
  

• Không tái sinh vào thân mới theo nghiệp,
  
  

• Mà bản ngã đi sang một cảnh giới khác,
  
  

• Ở đó bản ngã có sắc (tức có “thân tinh tế”),
  
  

• Và có tri giác, nghĩa là vẫn biết, vẫn thấy, vẫn nghĩ.
  
  

Họ tin vào một loại “cơ thể nhẹ”, “linh hồn có thân dạng” như:

• Thân ánh sáng,
  
  

• Thân khí,
  
  

• Thân hư ảnh,
  
  

• Thân tinh linh.
  
  

Họ nói rằng:

“Sau khi chết, ta vẫn thấy, nghe, cảm nhận bằng một thân khác.”

Đây là dạng ngã luận tinh tế, cho rằng:

• Có một bản ngã
  
  

• Có một thân sắc mới
  
  

• Có tri giác rõ ràng
  
  

→ Và bản ngã đó không hư hoại, không đau bệnh.

Nhưng sự thật:

• Không có “bản ngã” bước qua cõi chết.
  
  

• Chỉ có dòng danh sắc duyên sinh, không có thực thể cố định.
  
  

• Thân sau khi tái sinh phụ thuộc vào nghiệp, không phải một “linh thân thường còn”.
  
  

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Rohiṭassa, thiền định rất giỏi.

Một đêm, ông nhập đại định và thấy:

• Một cảnh giới lạ, ánh sáng dịu,
  
  

• Những “thân người” mờ mờ như khói,
  
  

• Họ không bị bệnh,
  
  

• Họ di chuyển nhẹ như gió.
  
  

Ông tưởng:

“Đây chính là cảnh giới sau khi chết.

Người chết đi sang đây với một thân mới có sắc,

Nhưng là sắc tinh tế, không đau không bệnh.”

Ngày hôm sau, ông nói với đệ tử:

• “Chết không phải là hết.
  
  

• Chúng ta rời xác nặng, đi sang một cõi có thân nhẹ, tinh tế hơn.”
  
  

• “Ở đó ta vẫn thấy, nghe, biết – tức là còn tri giác.”
  
  

Người dân nghe xong rất tin, vì ý nghĩ “chết vẫn còn tri giác và không bệnh” rất hấp dẫn.

Nhưng điều ông thấy:

• Không phải thân sau khi chết,
  
  

• Không phải “linh hồn”,
  
  → mà chỉ là ảnh tượng thiền (nimitta) sinh ra trong định.
  
  

Ông đã:

• Lấy cảnh thiền làm cảnh thật,
  
  

• Lấy ảo giác làm tri kiến,
  
  

• Lấy sắc vi tế làm “linh thân”.
  
  

→ Và rơi vào tà kiến số 19.

TÀ KIẾN 20 – Hữu tưởng luận 2:

“Sau khi chết, bản ngã vô sắc (không có thân), vô bệnh, nhưng vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(tin rằng linh hồn sau khi chết trở thành một dạng ‘tâm thuần túy’, không còn thân sắc nhưng vẫn biết, vẫn thấy, vẫn tồn tại)

Diễn giải

Đây là dạng tà kiến nguy hiểm và vi tế hơn tà kiến số 19.

Nếu ở tà kiến 19 người ta tin rằng:

• Sau khi chết → có thân tinh tế, có sắc vi tế.
  
  

Thì ở tà kiến 20, họ nói:

**“Sau khi chết, bản ngã không còn thân thể nữa.

Bản ngã là vô sắc, nhưng vẫn còn tri giác biết rõ.”**

Họ tin rằng:

• Con người chết → thoát xác hoàn toàn.
  
  

• Linh hồn trở thành một dạng tinh thần thuần khiết.
  
  

• Không có thân, không có hình dáng → nhưng vẫn tồn tại như một thực thể.
  
  

• Vẫn có tri giác → nghĩa là biết, cảm nhận, ý thức.
  
  

Họ mô tả bản ngã như:

• Khối ý thức,
  
  

• Năng lượng biết,
  
  

• Tinh thần thuần túy,
  
  

• Vị thần không thân thể,
  
  

• Một dạng tồn tại vô hình.
  
  

Nhưng Đức Phật dạy:

• Tâm vô thường, sinh–diệt từng sát-na.
  
  

• Không có “ý thức thuần túy” khi không có sắc làm duyên.
  
  

• Không có thực thể nào “tồn tại sau chết mà không nương vào căn trần”.
  
  

Họ lầm tưởng:

• Sự rộng mở của thiền vô sắc = “linh hồn vô thân”.
  
  

Và đó chính là tà kiến số 20.

Câu chuyện ví dụ

Có thiền giả tên Sujāta, tu tập đến tầng thiền Vô Biên Xứ (không vô biên xứ) và Thức Vô Biên Xứ.

Khi vào định sâu, Sujāta cảm nhận:

• Không còn thân thể,
  
  

• Không còn cảm giác nặng nhẹ,
  
  

• Không còn xúc chạm,
  
  

• Chỉ còn một cái biết bao trùm không gian.
  
  

Cảm giác đó khiến ông kết luận:

“A! Bản chất thật của ta là tâm thuần túy,

không cần thân,

không cần mắt, tai, mũi, lưỡi, thân.

Ta là ý thức tuyệt đối, không có hình dạng.”

Khi xuất định, ông rao giảng:

• “Chết không phải tiêu diệt.”
  
  

• “Thân mất, nhưng ý thức thuần khiết vẫn còn.”
  
  

• “Bản ngã là vô sắc – bất tử – biết rõ.”
  
  

Người nghe tin ngay, vì ý tưởng “tâm bất tử” rất hấp dẫn.

Nhưng Sujāta không biết rằng:

• Cảm giác “không thân” chỉ là tác dụng của tầng thiền vô sắc.
  
  

• Không phải cảnh giới sau khi chết.
  
  

• Không có “ý thức tồn tại độc lập” ngoài nhân duyên.
  
  

Ông đã lấy trải nghiệm định vô sắc → làm bằng chứng về “linh hồn”.

Và đó chính là tà kiến số 20.

TÀ KIẾN 21 – Hữu tưởng luận 3:

“Sau khi chết, bản ngã vừa có sắc vừa vô sắc, vô bệnh, và vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(tưởng rằng sau khi chết bản ngã mang hai bản chất: có thân và không thân; có hình dạng nhưng cũng vô hình; có sắc nhưng cũng vô sắc)

Diễn giải

Đây là một tà kiến pha trộn, sinh ra từ sự nhìn thấy nhiều loại cảnh giới thiền dẫn đến suy luận sai:

• Có lúc trong định → thấy mình có thân ánh sáng → có sắc.
  
  

• Có lúc → thấy mình chỉ còn “tâm biết”, không thân → vô sắc.
  
  

Vì trải nghiệm hai trạng thái khác nhau, họ tưởng rằng:

**“Bản ngã thật sự có hai phần:

một phần có sắc, một phần vô sắc.”**

Họ tin rằng sau khi chết:

• Một phần của bản ngã “hiện ra” với sắc vi tế,
  
  

• Một phần lại “tan vào không gian” như tâm thuần túy,
  
  

• Cả hai vẫn còn tri giác.
  
  

Họ ví:

• Bản ngã giống như ánh sáng vừa có hình vừa vô hình.
  
  

• Hoặc như “linh thể” vừa có thể thấy, vừa có thể không thấy.
  
  

Nhưng theo Phật pháp:

• Không có cái gì gọi là “bản ngã hai bản chất”.
  
  

• Không có thực thể bất biến mang hai thuộc tính đối lập.
  
  

• Chỉ có danh – sắc vận hành theo nhân duyên, không phải một thực thể.
  
  

Đây là tà kiến số 21 – lấy sự biến dạng của tâm trong thiền làm bản chất thật.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Kassapa, thiền sâu và trải nghiệm rất nhiều trạng thái kỳ dị.

Trong một lần nhập định:

Lần 1 – Trải nghiệm “có sắc”

Ông thấy:

• Thân ông phát sáng,
  
  

• Mọi người nhìn được thân ánh sáng ấy,
  
  

• Ông di chuyển trong một không gian sáng rực.
  
  

Ông nghĩ:

“Bản ngã có sắc vi tế.”

Lần 2 – Trải nghiệm “vô sắc”

Vào một trạng thái thiền khác, ông cảm nhận:

• Không còn thân thể,
  
  

• Chỉ còn “tâm biết trải rộng”,
  
  

• Không có ranh giới, không hình dạng.
  
  

Ông nghĩ:

“Bản ngã là vô sắc.”

Không biết điều nào đúng, Kassapa kết luận:

“A! Bản ngã vừa có sắc vừa vô sắc.

Nó linh hoạt, chuyển hóa tự do, và vẫn còn tri giác.”

Ông giảng cho đệ tử:

• “Khi ta muốn, ta có thể có thân tinh tế.”
  
  

• “Khi ta muốn, ta trở thành tâm thuần túy.”
  
  

• “Sau khi chết, bản ngã giữ cả hai dạng.”
  
  

Người nghe rất thích vì nghe như “siêu năng lực”.

Nhưng họ không biết:

• Trạng thái có sắc chỉ là ảnh tướng định.
  
  

• Trạng thái vô sắc chỉ là thiền vô sắc giới.
  
  

• Không cái nào là “bản ngã thật”.
  
  

Kassapa đã lẫn lộn tính chất của tâm trong định với bản chất thật của tâm sau khi chết.

Và rơi vào tà kiến số 21.

TÀ KIẾN 22 – Hữu tưởng luận 4:

“Sau khi chết, bản ngã không phải có sắc, cũng không phải vô sắc, nhưng vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(tưởng rằng bản ngã sau khi chết vượt ngoài mọi định nghĩa: không sắc – không vô sắc, nhưng vẫn biết, vẫn tồn tại)

Diễn giải

Đây là loại tà kiến siêu hình mơ hồ, phát sinh khi người hành thiền rơi vào những trạng thái không rõ ràng, không sắc – không vô sắc.

Người này không thấy được:

• Hình dạng → nên nói không có sắc.
  
  

• Nhưng cũng không thấy hoàn toàn vắng sắc → nên nói không phải vô sắc.
  
  

Kết luận:

**“Bản ngã là một thực thể đặc biệt:

không sắc →

không vô sắc →

nhưng vẫn biết, vẫn tồn tại.”**

Họ nghĩ bản ngã:

• Không bị mô tả bởi bất cứ phạm trù nào.
  
  

• Vượt ngoài ngôn ngữ và lý luận.
  
  

• Là “thực thể tuyệt đối”, “linh hồn huyền bí”.
  
  

Nhưng thật ra đó chỉ là:

• Trạng thái tâm bất định,
  
  

• Suy luận sai từ những kinh nghiệm thiền không ổn định,
  
  

• Chấp vào cảm giác mơ hồ → rồi biến nó thành bản chất của vũ trụ.
  
  

Đây chính là tà kiến số 22.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả trẻ tên Revata, tu tập rất mạnh nhưng thiếu trí tuệ phân tích.

Trong định, anh thường vào những trạng thái kỳ lạ:

Trải nghiệm 1 – Không thấy thân (tưởng vô sắc)

• Không cảm nhận được tay chân,
  
  

• Không thấy “hình dạng”,
  
  

• Tưởng như mình là một khối không gian.
  
  

Trải nghiệm 2 – Không phải vô sắc

Nhưng ngay sau đó:

• Anh cảm nhận “có gì đó giống thân”,
  
  

• Nhưng không rõ ràng, không xác định.
  
  

• Không thể gọi là có sắc cũng không thể gọi là không.
  
  

Sau khi ra khỏi định, Revata suy nghĩ:

“Không sắc → sai.

Không vô sắc → cũng sai.

Vậy bản ngã không phải cả hai!”

Anh kết luận:

• “Bản ngã vượt ngoài mọi khái niệm.”
  
  

• “Không sắc, không vô sắc.”
  
  

• “Không hình dạng nhưng cũng không vô hình.”
  
  

• “Vẫn còn tri giác – biết rõ ràng.”
  
  

Anh đem lý thuyết đó dạy cho bạn bè:

• “Chết không phải hết.”
  
  

• “Chết không phải có thân hay không thân.”
  
  

• “Sau khi chết, bạn tồn tại dưới dạng ‘bản ngã phi sắc phi vô sắc’.”
  
  

Người nghe thấy… rất huyền bí, nên tin.

Nhưng thực ra:

• Revata chỉ trải nghiệm các tầng thiền bất ổn giữa sắc và vô sắc.
  
  

• Anh lấy hiện tượng tâm lý làm bản chất bản ngã.
  
  

• Và vì thiếu trí tuệ quán vô ngã, anh rơi vào tà kiến số 22.

TÀ KIẾN 23 – Hữu tưởng luận 5:

“Sau khi chết, bản ngã hữu biên (có giới hạn), vô bệnh, nhưng vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(tin rằng sau khi chết, bản ngã tồn tại trong một “không gian hữu hạn”, có ranh giới rõ rệt, nhưng vẫn biết, vẫn thấy)

Diễn giải

Ở tà kiến này, người ta tin rằng:

• Sau khi chết, bản ngã vẫn tiếp tục tồn tại,
  
  

• Nhưng tồn tại trong một phạm vi nhất định,
  
  

• Như một “khu vực linh hồn”,
  
  

• Hay một “cõi giới có biên giới”,
  
  

• Và bên trong đó bản ngã vẫn có tri giác, vẫn nhận thức.
  
  

Họ tin rằng:

**“Linh hồn sau khi chết có tri giác,

nhưng bị giới hạn bởi một không gian nhất định,

không thể vượt ra ngoài.”**

Điều này xuất phát từ một loại thiền định:

• Khi tâm phóng ra một khoảng rộng rất lớn,
  
  

• Nhưng rồi bị “tắc”, không đi xa hơn được.
  
  

Người thiền không biết đó là giới hạn của tâm,

lại tưởng đó là giới hạn của bản ngã.

Họ tin rằng sau khi chết:

• Bản ngã như một quả cầu tri giác,
  
  

• Lơ lửng trong một không gian hữu hạn,
  
  

• Có giới hạn, có hình vùng,
  
  

• Nhưng vẫn nhận biết mọi thứ bên trong.
  
  

Đây là tà kiến số 23.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Soma, thiền định suốt nhiều năm liền.

Một buổi chiều trong rừng, Soma nhập định rất sâu và thấy:

• Một không gian rộng lớn mờ ảo,
  
  

• Hình như có biên, giống như “mái vòm ánh sáng”,
  
  

• Khi tâm ông chạm vào biên đó → tâm bật trở lại.
  
  

Ông nghĩ:

“Ồ! Đây là cõi giới thật sự sau khi chết!

Ta vừa thấy biên giới của cõi ấy!”

Ông đứng dậy, đi khắp nơi giảng:

• “Sau khi chết, bạn không biến mất.”
  
  

• “Bạn đi vào một cõi hữu hạn, như một căn phòng lớn vô cùng.”
  
  

• “Bạn vẫn còn tri giác, chỉ là bị giới hạn trong một biên giới vô hình.”
  
  

Người ta rất tin, vì nghe giống “khoa học huyền bí”.

Nhưng sự thật:

• Cái biên giới đó chỉ là tầm giới hạn của tâm định,
  
  

• Không phải biên thật của linh hồn.
  
  

• Không hề có một bản ngã tự nhiên “bị nhốt” trong một cõi hữu hạn.
  
  

• Chỉ có dòng tâm vô thường chảy từng sát-na.
  
  

Soma đã lấy bức tường tâm lý làm biên giới của linh hồn.

Và rơi vào tà kiến số 23.

TÀ KIẾN 24 – Hữu tưởng luận 6:

“Sau khi chết, bản ngã vô biên (không giới hạn), vô bệnh, và vẫn còn tri giác (có tưởng).”

(tin rằng sau khi chết bản ngã hòa vào một không gian vô tận, biết khắp mọi nơi, thấy khắp mọi nơi – như một ‘ý thức vũ trụ’)

Diễn giải

Nếu tà kiến 23 tin rằng bản ngã sau chết hữu biên,

thì tà kiến 24 tin điều ngược lại:

“Bản ngã sau khi chết là vô biên – trải dài vô tận như vũ trụ.”

Những người này thường trải nghiệm:

• Tầng thiền Không vô biên xứ
  
  

• Tầng thiền Thức vô biên xứ
  
  

Trong trạng thái đó:

• Tâm dường như lan rộng vô hạn,
  
  

• Không có biên giới,
  
  

• Không có giới hạn về không gian,
  
  

• Cảm giác như mình “bao trùm cả vũ trụ”.
  
  

Họ kết luận:

**“Chết rồi, bản ngã trở thành vô hạn.”

“Linh hồn hòa nhập vào hư không vô biên.”

“Ý thức trở thành vũ trụ.”**

Họ không biết đó chỉ là trải nghiệm thiền,

không phải bản chất thật của tâm sau khi chết.

Đây là tà kiến số 24.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Anuruddha, rất giỏi thiền vô sắc.

Một đêm, ông nhập vào tầng định sâu:

• Không gian bỗng mở rộng vô hạn,
  
  

• Không còn cảm giác thân,
  
  

• Không còn biên giới,
  
  

• Tâm ông như hòa với trời đất.
  
  

Trong trạng thái đó, ông nghĩ:

“Ta đã đạt đến bản chất thật của linh hồn!

Linh hồn là vô biên, ý thức là vô tận.”

Khi xuất định, Anuruddha rao giảng khắp nơi:

• “Sau khi chết, bạn sẽ thành ánh sáng vô biên.”
  
  

• “Linh hồn bao trùm vạn vật.”
  
  

• “Ý thức bạn sẽ trở thành vũ trụ.”
  
  

• “Không có giới hạn cho bản ngã sau khi chết.”
  
  

Người nghe thích thú vì nghe rất “huyền bí”, rất “vũ trụ học tâm linh”.

Nhưng họ không biết:

• Trạng thái đó chỉ là thiền Không vô biên xứ → không phải sự thật tối hậu.
  
  

• Khi chết, tâm tái sinh tùy nghiệp, không trở thành “vũ trụ vô biên”.
  
  

• Không có “bản ngã vô hạn” nào tồn tại độc lập.
  
  

Anuruddha đã lấy trải nghiệm tâm lan rộng

→ để kết luận sai rằng “bản ngã vô biên”.

Và ông rơi vào tà kiến số 24.

TÀ KIẾN 25 – Hữu tưởng luận 7:

“Sau khi chết, bản ngã vừa hữu biên vừa vô biên, vô bệnh và còn tri giác.”

(tin rằng linh hồn sau chết vừa có phần giới hạn, vừa có phần vô hạn – một quan niệm lai tạp giữa hai cực đoan)

Diễn giải

Đây là dạng tà kiến “lai tạp”, kết hợp hai niềm tin đối lập:

• Hữu biên (có giới hạn),
  
  

• Vô biên (không giới hạn).
  
  

Những người rơi vào tà kiến này thường có:

• Trải nghiệm thiền định không đồng nhất,
  
  

• Lúc thì tâm lan rộng vô biên,
  
  

• Lúc lại bị giới hạn trong một vùng sáng,
  
  

• Lúc xuất hiện cảnh giới có ranh giới,
  
  

• Lúc thì không hề thấy biên giới nào.
  
  

Không hiểu rằng đây là dao động của tâm,

họ kết luận:

“Bản ngã sau khi chết vừa có phần hữu hạn, vừa có phần vô hạn.”

Họ nghĩ có 2 phần:

1. Phần hữu biên:
   
   như một “trung tâm linh hồn” giữ hình dạng.
   
   

2. Phần vô biên:
   
   như “ánh sáng tri giác” lan rộng vô tận.
   
   

Họ xem bản ngã như một thực thể vừa “có nhân dáng”, vừa “là vũ trụ”.

Đây là tà kiến số 25.

Câu chuyện ví dụ

Có một đạo sĩ tên Jayasena, chuyên thiền nhiều năm.

Trong một lần nhập định, ông trải nghiệm hai điều:

1) Tâm hữu biên

Ông thấy:

• Một quả cầu ánh sáng,
  
  

• Có ranh giới rõ ràng,
  
  

• Ông cảm nhận đó là “bản ngã” của mình.
  
  

2) Tâm vô biên

Ngay sau đó:

• Tâm ông mở rộng vô tận,
  
  

• Lan khắp không gian,
  
  

• Không còn thấy biên giới.
  
  

Khi xuất định, Jayasena bối rối:

“Cái nào mới là ta?

Hữu hạn hay vô hạn?”

Thay vì phân tích bằng trí tuệ, ông kết luận sai:

“Ta là cả hai!

Một phần hữu biên, một phần vô biên.”

Ông đi rao giảng:

• “Linh hồn có lõi trung tâm (hữu biên).”
  
  

• “Nhưng tri giác của linh hồn lan rộng vô biên.”
  
  

• “Nên bản ngã vừa hữu hạn vừa vô hạn.”
  
  

Mọi người nghe rất thích vì nghe “rất huyền bí”.

Nhưng họ không biết:

• “Quả cầu ánh sáng” chỉ là ảnh tướng thiền.
  
  

• “Không gian vô biên” chỉ là tầng vô sắc định.
  
  

• Tất cả đều chỉ là tâm sinh diệt, không phải bản ngã.
  
  

Jayasena đã lấy hai trạng thái thiền mâu thuẫn

→ gộp thành bản chất bản ngã

→ và rơi vào tà kiến số 25.

TÀ KIẾN 26 – Hữu tưởng luận 8:

“Sau khi chết, bản ngã không phải hữu biên, cũng không phải vô biên, nhưng vẫn còn tri giác.”

(tin rằng linh hồn sau khi chết vượt ngoài mọi phạm trù, không thể gọi là giới hạn hay vô hạn, nhưng vẫn tồn tại như một thực thể có tri giác) 

Diễn giải

Đây là kiểu tà kiến phủ định kép, rất giống tà kiến 22 — nhưng thay vì phủ định sắc/vô sắc, ở đây họ phủ định hữu biên/vô biên.

Người rơi vào tà kiến này:

• Khi thiền, không thấy biên giới, nên không thể nói hữu biên.
  
  

• Nhưng tâm không thể mở mãi, nên không thể nói vô biên.
  
  

• Không hiểu đó là giới hạn của năng lực định,
  
  

• Lại tưởng rằng bản ngã thật nằm “ngoài mọi phạm trù”.
  
  

Họ nói:

“Sau khi chết, bản ngã không thể mô tả bằng các khái niệm như hữu biên hay vô biên.

Nó ở một trạng thái vượt lên mọi định nghĩa.”

Họ xem “bản ngã” như:

• Một thực thể phi giới hạn nhưng cũng không vô hạn,
  
  

• Một dạng tồn tại “vượt ngôn ngữ”,
  
  

• Một tri giác bí hiểm mà không phạm trù nào nắm bắt được.
  
  

Nhưng theo Phật pháp:

• Tất cả các quan niệm về “bản ngã” đều sai.
  
  

• Không có cái gì “vượt phạm trù” mà vẫn là “thực thể”.
  
  

• Cái mà họ thấy chỉ là tâm thiền biến hóa, không phải linh hồn.
  
  

Đây là tà kiến số 26.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Sobhita, rất thích suy luận triết học.

Một lần ngồi thiền sâu, anh thấy:

• Không gian mở rộng mênh mông → giống như vô biên.
  
  

• Nhưng chỉ đến một điểm nào đó tâm anh mệt, không mở được thêm nữa → giống như hữu biên.
  
  

Anh kết luận:

“Không thể nói hữu biên.

Không thể nói vô biên.

Bản ngã vượt ngoài cả hai.”

Anh đem “triết lý” này giảng cho mọi người:

• “Sau khi chết, linh hồn không bị giới hạn.”
  
  

• “Nhưng cũng không thể gọi là vô hạn, vì như vậy là chấp.”
  
  

• “Nó vượt trên mọi định nghĩa.”
  
  

• “Linh hồn là một tri giác siêu việt, không thể mô tả.”
  
  

Người nghe thấy rất “thâm sâu”, rất “triết”.

Nhưng sự thật:

• Sobhita không biết rằng chính tâm thiền hạn chế tạo ra ảo giác này.
  
  

• Không hề có bản ngã vượt lên mọi phạm trù như anh tưởng.
  
  

• Chỉ có dòng danh-sắc duyên sinh, sinh diệt liên tục.
  
  

Và anh rơi vào tà kiến số 26.

TÀ KIẾN 27 – Hữu tưởng luận 9:

“Sau khi chết, bản ngã nhất tưởng (chỉ còn một loại tri giác duy nhất), vô bệnh và tồn tại vĩnh viễn với tri giác ấy.”

(tin rằng sau khi chết, bản ngã chỉ còn một cảm nhận duy nhất, một loại ‘tưởng’ duy nhất, không thay đổi) 

Diễn giải

Đây là một tà kiến rất đặc biệt trong nhóm 16 hữu tưởng luận.

Những đạo sĩ rơi vào quan điểm này tin rằng:

• Sau khi chết, bản ngã trở về một trạng thái chỉ có một loại tri giác duy nhất.
  
  

• Không thay đổi, không dao động.
  
  

• Không có đa dạng cảm xúc như người sống.
  
  

• Tồn tại mãi mãi trong “nhất tưởng”.
  
  

Họ tưởng bản ngã sau chết:

• Chỉ “biết” một cách duy nhất,
  
  

• Không có niềm vui/đau buồn,
  
  

• Không có thích/không thích,
  
  

• Không có hình dạng nào khác,
  
  

• Chỉ còn một trạng thái biết tĩnh lặng.
  
  

Họ ví nó như:

• Một tia sáng duy nhất,
  
  

• Một cảm nhận đơn nhất,
  
  

• Một dòng tri giác duy nhất.
  
  

Nhưng tất cả chỉ là tưởng sinh từ thiền nhất tưởng (ekaggatā — nhất tâm),

không phải bản chất thật của tâm sau khi chết.

Đây là tà kiến số 27. 

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Mahāsona, rất giỏi thiền định nhất tâm.

Trong một buổi thiền sâu, ông đạt được trạng thái:

• Tâm không còn dao động,
  
  

• Không còn đa niệm,
  
  

• Chỉ còn một điểm nhận thức duy nhất,
  
  

• Một cảm giác “trụ một chỗ”, như ánh sáng ở một điểm.
  
  

Trạng thái ấy kéo dài nhiều giờ.

Khi xuất thiền, Mahāsona nghĩ:

“Đây là bản chất thật của linh hồn!

Sau khi chết, con người trở về với trạng thái nhất tưởng —

chỉ còn một loại tri giác tinh khiết.”

Ông bắt đầu giảng:

• “Linh hồn là một điểm sáng duy nhất.”
  
  

• “Sau khi chết, chỉ còn một cảm nhận đơn nhất.”
  
  

• “Không có nhiều loại biết như khi sống.”
  
  

• “Tồn tại vĩnh cửu trong sự nhất tưởng đó.”
  
  

Người nghe thấy rất “cao siêu”, tưởng ông đã giác ngộ.

Nhưng họ không biết rằng:

• Trạng thái nhất tưởng ông đạt được chỉ là một mức thiền.
  
  

• Không phải tri kiến về đời sau.
  
  

• Không phải bản ngã.
  
  

• Chỉ là tâm nhất điểm (ekaggatā) — một chức năng của thiền.
  
  

Mahāsona đã lấy một trạng thái thiền nhất tưởng

→ rồi biến nó thành bản chất của tâm sau khi chết.

Và rơi vào tà kiến số 27.

TÀ KIẾN 28 – Hữu tưởng luận 10:

“Sau khi chết, bản ngã dị tưởng (có nhiều loại tri giác khác nhau), vô bệnh và tồn tại với vô số trạng thái nhận thức biến hóa.”

(tin rằng linh hồn sau khi chết có nhiều loại tưởng, nhiều dạng cảm nhận đan xen – một dạng “ý thức muôn màu”)

Diễn giải

Khác với tà kiến 27 (nhất tưởng), tà kiến 28 tin rằng:

“Sau khi chết, bản ngã tồn tại với nhiều loại tri giác, thay đổi qua lại.”

Họ cho rằng:

• Linh hồn không đơn nhất,
  
  

• Mà có nhiều loại cảm nhận: vui, buồn, sáng, tối, rộng, hẹp…
  
  

• Tưởng có thể thay đổi tùy theo cảnh giới xung quanh,
  
  

• Nhưng bản ngã vẫn là một “cái tôi” đứng sau các thay đổi đó.
  
  

Nguồn gốc tà kiến này:

• Trong thiền, họ trải nghiệm nhiều cảnh tưởng:
  
  

  • lúc thấy sáng,
    
    

  • lúc thấy tối,
    
    

  • lúc thấy thân lớn,
    
    

  • lúc thấy thân nhỏ,
    
    

  • lúc thấy mình bay,
    
    

  • lúc thấy mình chìm trong ánh sáng…
    
    

• Những cảnh này nối tiếp nhau, thay đổi liên tục.
  
  

Họ kết luận:

“Sau khi chết, bản ngã sẽ trải nghiệm nhiều loại tri giác,

nhưng không hề mất.”

Nhưng thật ra:

• Những cảnh ấy chỉ là tưởng tướng trong định,
  
  

• Không phải trạng thái của linh hồn sau khi chết,
  
  

• Không phải bản chất thật của tâm.
  
  

Đây là tà kiến số 28.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Venerable Khema, thường nhập thiền sâu.

Một đêm, trong định, Khema thấy:

1. Tưởng sáng

Một ánh sáng trắng bao trùm toàn thân.

2. Tưởng tối

Không gian đột nhiên đen như mực.

3. Tưởng thân to lớn

Ông cảm nhận như cơ thể mình to như núi.

4. Tưởng thân nhỏ bé

Ngay sau đó, ông thấy mình nhỏ như hạt bụi.

5. Tưởng bay lên

Ông cảm giác thân mình bay trong không khí.

6. Tưởng chìm xuống

Ngay phút sau lại cảm giác như bị chìm vào đất.

Tất cả những tưởng đó diễn ra trong một buổi thiền.

Khi ra khỏi thiền, Khema nghĩ:

“Đây không phải ảo giác.

Đây là bản chất của linh hồn sau khi chết.

Linh hồn có vô số loại tri giác khác nhau — dị tưởng.”

Ông giảng cho đệ tử:

• “Sau khi chết, linh hồn có nhiều cảm nhận.”
  
  

• “Không đơn nhất như một điểm sáng.”
  
  

• “Cũng không vô thức.”
  
  

• “Nó thay đổi tưởng mãi mãi – nhưng bản ngã thì tồn tại.”
  
  

Người nghe tin ngay, vì lời ông nghe rất “trải nghiệm thực”.

Nhưng họ không biết rằng:

• Những cảnh này chỉ là tưởng trong định,
  
  

• Không phải bản chất của tâm sau khi chết,
  
  

• Và đặc biệt: không có bản ngã tồn tại đằng sau tưởng.
  
  

Khema đã lấy “nhiều loại tưởng trong thiền”

→ rồi gán cho “bản ngã sau chết”.

Và rơi vào tà kiến số 28.

TÀ KIẾN 29 – Hữu tưởng luận 11:

“Sau khi chết, bản ngã đa tưởng — có nhiều loại tri giác cùng lúc, vô bệnh và tồn tại mãi với trạng thái đó.”

(khác với “dị tưởng” – thay đổi luân phiên; “đa tưởng” là nhiều loại tri giác đồng thời xuất hiện)

Diễn giải

Tà kiến này tinh vi hơn tà kiến 28.

Dị tưởng (tà kiến 28) = nhiều loại tri giác xuất hiện lần lượt, thay đổi luân phiên.

Đa tưởng (tà kiến 29) = nhiều loại tri giác xuất hiện cùng lúc, chồng lên nhau.

Những người rơi vào tà kiến này trải nghiệm trong thiền:

• Một hình vừa sáng vừa tối,
  
  

• Một cảm giác vừa rộng vừa hẹp,
  
  

• Vừa bay lên vừa chìm xuống,
  
  

• Vừa vui vừa buồn,
  
  

• Vừa nhẹ vừa nặng,
  
  

• Vừa ở gần vừa ở xa…
  
  

Tức là nhiều loại tưởng xảy ra đồng thời.

Họ không hiểu rằng đây chỉ là:

• Rối loạn tưởng trong thiền,
  
  

• Các tầng tâm nối chồng nhanh quá → tưởng là cùng lúc,
  
  

• Móng tâm cực vi không phân biệt được thời điểm sinh-diệt.
  
  

Thế là họ kết luận sai:

“Sau chết, linh hồn có nhiều tri giác song song cùng lúc.”

Giống như linh hồn:

• có “đa tầng ý thức”,
  
  

• có “nhiều luồng cảm nhận”,
  
  

• có “nhiều giác quan tinh thần”.
  
  

Nhưng sự thật:

• Đó chỉ là tâm sinh-diệt nhanh, không phải song song thật.
  
  

• Không có “bản ngã đa tầng”.
  
  

Đây là tà kiến số 29.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Pañcālacanda, tu thiền nhiều năm, nhưng bị nhiều rối loạn tưởng vi tế.

Một đêm, trong thiền, anh nhận ra:

Anh đang cảm nhận nhiều thứ cùng lúc:

• ánh sáng và bóng tối cùng xuất hiện,
  
  

• cảm giác thân vừa to vừa nhỏ,
  
  

• thấy mình vừa bay lên vừa rơi xuống,
  
  

• nghe âm thanh vừa gần vừa xa,
  
  

• cảm giác vừa lạnh vừa nóng,
  
  

• vừa vui vừa buồn.
  
  

Những cảm giác này không luân phiên,

chúng chập chờn cùng lúc như đa tầng.

Khi xuất định, anh nghĩ:

“Đây là bản chất của linh hồn.

Sau khi chết, linh hồn sẽ có đa tri giác —

nhiều loại nhận thức cùng tồn tại song song.”

Anh dạy đệ tử:

• “Linh hồn không đơn giản như mọi người nghĩ.”
  
  

• “Nó có nhiều giác quan tinh tế hoạt động cùng lúc.”
  
  

• “Sau khi chết, ý thức bạn sẽ mở ra nhiều tầng.”
  
  

Người học nghe rất thích, vì giống “vũ trụ tâm linh”.

Nhưng sự thật:

• Đó chỉ là tưởng loạn trong định đa tầng.
  
  

• Tâm sinh-diệt cực nhanh → tạo ảo giác “đa tưởng cùng lúc”.
  
  

• Không có linh hồn đa tầng, đa nhận thức nào cả.
  
  

Pañcālacanda đã cắt nghĩa sai rối loạn tưởng trong thiền

→ rồi gán cho bản ngã sau chết.

Và đó là tà kiến số 29.

TÀ KIẾN 30 – Hữu tưởng luận 12:

“Sau khi chết, bản ngã có vô lượng tưởng — vô số loại tri giác, vô số dạng nhận thức trải rộng khắp nơi.”

(tin rằng linh hồn sau chết sẽ có tri giác vô hạn: biết tất cả, cảm nhận tất cả, thấy tất cả — gần giống thuyết ‘toàn tri toàn giác’)

Diễn giải

Tà kiến này là phiên bản phóng đại cực đoan của tà kiến 28 (dị tưởng) và 29 (đa tưởng).

Người chấp vào tà kiến này tin rằng:

**“Sau khi chết, bản ngã có vô số loại tri giác.

Ý thức trở nên vô hạn, biết hết mọi cảnh giới.”**

Tức là:

• Không chỉ một,
  
  

• Không chỉ vài cái,
  
  

• Không chỉ song song,
  
  

• Mà là vô lượng, vô biên, không thể đếm.
  
  

Họ mô tả linh hồn như:

• Một “trí tuệ vũ trụ”,
  
  

• Một “ý thức bao trùm”,
  
  

• Một “tri giác vô hạn”,
  
  

• Một “tâm vô lượng biết”.
  
  

Nguồn gốc của tà kiến:

• Khi thiền, tâm mở rộng ở tầng Thức Vô Biên Xứ hoặc Vô Sở Hữu Xứ,
  
  

• Trong đó có cảm giác như “biết khắp nơi”,
  
  

• Tâm tràn lan, không giới hạn,
  
  

• Tưởng như bất cứ thứ gì đều “nằm trong tri giác của mình”.
  
  

Nhưng:

• Đó chỉ là tưởng.
  
  

• Không phải sự thật về sau khi chết.
  
  

• Tâm vẫn bị chi phối bởi nghiệp, vô minh, và sinh-diệt.
  
  

Đây là tà kiến số 30.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả nổi tiếng tên Bhāradvāja, hành thiền nhiều năm đến tầng Thức Vô Biên Xứ.

Trong một lần nhập định sâu, ông trải nghiệm:

• Tâm mở rộng vô biên,
  
  

• Nhìn đâu cũng thấy “mình biết”,
  
  

• Như tri giác trải khắp vũ trụ,
  
  

• Không có giới hạn,
  
  

• Chỗ nào cũng như đang “ở trong tâm”.
  
  

Ông thấy:

• ánh sáng,
  
  

• bóng dáng,
  
  

• âm thanh vi tế,
  
  

• vũ trụ chuyển động,
  
  

• mọi cảnh giới lạ,
  
  

và tưởng rằng mình đang đồng thời biết tất cả.

Khi xuất thiền, Bhāradvāja thốt lên:

“Ta đã đạt đến tri giác vô hạn!

Sau khi chết, linh hồn có vô lượng tưởng —

biết vô số điều cùng lúc,

thấy khắp vũ trụ,

nghe mọi âm thanh,

cảm nhận mọi rung động.”

Ông giảng dạy khắp nơi:

• “Chết không phải là mất.”
  
  

• “Chết là mở ra vô lượng tri giác.”
  
  

• “Linh hồn trở thành ‘tâm vô lượng’.”
  
  

Người nghe tin như nuốt từng chữ, vì lời ông “nghe như chân lý lớn”.

Nhưng họ không biết:

• Trạng thái đó là ảo tưởng của tầng thiền bất thiện xảo.
  
  

• Không phải sự thật.
  
  

• Tâm không thành “vô lượng tri giác” sau khi chết.
  
  

• Chỉ có nghiệp dẫn dắt tái sinh, không có bản ngã toàn tri.
  
  

Bhāradvāja, do không hiểu bản chất vô thường của tâm,

→ tưởng ảo giác “trải rộng vô biên” là “tri giác vô lượng”.

Ông rơi vào tà kiến số 30.

TÀ KIẾN 31 – Hữu tưởng luận 13:

“Sau khi chết, bản ngã thuần lạc tưởng — chỉ còn cảm giác lạc (hạnh phúc thuần khiết) và tồn tại mãi mãi trong cảm giác ấy.”

(tin rằng linh hồn sau khi chết chìm trong trạng thái hạnh phúc tuyệt đối, không có khổ, không có trung tính — chỉ có lạc thuần túy)

Diễn giải

Đây là tà kiến dựa trên trải nghiệm lạc trong thiền.

Những người rơi vào tà kiến này thường chứng được:

• Sơ thiền (hỷ-lạc do ly dục sanh),
  
  

• Nhị thiền (hỷ-lạc do định sanh),
  
  

• Hoặc các tầng thiền cao có trạng thái lạc cực mạnh.
  
  

Trong thiền họ cảm thấy:

• Một thứ hạnh phúc tinh thần thuần khiết,
  
  

• Không kèm đau khổ,
  
  

• Không lẫn lộn cảm giác,
  
  

• Chỉ là lạc kéo dài bất động.
  
  

Họ liền kết luận:

“Sau khi chết, bản ngã sống trong lạc vĩnh cửu.”

Tức là:

• Không khổ,
  
  

• Không trung tính,
  
  

• Không dao động,
  
  

• Chỉ tồn tại trong “một dòng hạnh phúc tuyệt đối”.
  
  

Đây là ảnh hưởng của “tưởng lạc” (sukha-saññā) trong thiền.

Nhưng sự thật:

• Tưởng lạc là hữu vi,
  
  

• Là pháp sinh-diệt,
  
  

• Không bền, không vĩnh cửu.
  
  

Và không có “bản ngã” nào sống trong lạc mãi mãi.

Đây là tà kiến số 31.

Câu chuyện ví dụ

Có một thiền giả tên Sāṭisena, tu thiền nhiều năm.

Một buổi sáng, ông nhập Nhị Thiền và cảm nhận:

• Hạnh phúc tinh thần tràn ngập,
  
  

• Không có khổ hay khó chịu nào,
  
  

• Tâm nhẹ như gió,
  
  

• Lạc thuần khiết,
  
  

• Vững chắc, bền bỉ không dao động.
  
  

Trạng thái ấy kéo dài rất lâu.

Khi xuất thiền, ông cảm động đến rơi nước mắt:

“Ta đã chạm vào bản chất thật của linh hồn!

Sau khi chết, bản ngã sẽ chìm trong lạc vĩnh cửu.”

Ông giảng cho môn đồ:

• “Chết chỉ là bước sang một cõi hạnh phúc bất tận.”
  
  

• “Linh hồn sẽ không bao giờ bị khổ nữa.”
  
  

• “Ai tu thiền sẽ sống trong lạc thuần khiết đời đời.”
  
  

Người nghe tin ngay, vì ai cũng thích “lạc vĩnh cửu”.

Nhưng họ không biết rằng:

• Lạc là thọ hữu vi, không phải pháp bất tử.
  
  

• Thiền lạc là duyên sinh, không phải vĩnh cửu.
  
  

• Tâm lạc trong thiền không phải bản chất của đời sau.
  
  

Sāṭisena đã lấy trải nghiệm lạc trong thiền

→ làm bản chất linh hồn sau khi chết.

Và rơi vào tà kiến số 31.

TÀ KIẾN 32 – Hữu tưởng luận 14:

“Sau khi chết, bản ngã thuần khổ tưởng — chỉ còn cảm giác khổ, đau đớn kéo dài mãi mãi.”

(tin rằng sau khi chết linh hồn chỉ còn một loại tri giác là khổ, không có lạc, không trung tính — giống như rơi vào vĩnh viễn đau đớn) 

Diễn giải

Tà kiến này đối lập hoàn toàn với tà kiến số 31 (thuần lạc tưởng).

Những người rơi vào tà kiến này có kinh nghiệm:

• Chứng kiến cảnh khổ dữ dội,
  
  

• Đau đớn thể xác kéo dài,
  
  

• Khổ tâm triền miên,
  
  

• Trầm cảm sâu,
  
  

• Hoặc những tưởng khổ khi hành thiền bị loạn tâm.
  
  

Họ tin rằng:

“Sau khi chết, bản ngã phải chịu một loại tri giác duy nhất: khổ.”

Không có lạc,

Không có xả,

Không có trung tính,

Không có thay đổi.

Chỉ là:

• đau đớn,
  
  

• thống khổ,
  
  

• tuyệt vọng,
  
  

• kéo dài vô hạn.
  
  

Không hiểu rằng:

• Khổ tưởng là tâm hữu vi,
  
  

• Sinh-diệt từng sát-na,
  
  

• Không thể vĩnh hằng.
  
  

Đây là tà kiến số 32.

Câu chuyện ví dụ

Có một người tên Devadatta, tính tình nóng nảy, dễ trầm cảm.

Một lần ông bị bệnh nặng:

• Thân đau đớn kéo dài nhiều tháng,
  
  

• Mỗi đêm như bị dao cắt trong từng hơi thở.
  
  

Trong bệnh nặng, ông thiền sai cách:

• Tâm bị bóp méo,
  
  

• Khổ tưởng tăng mạnh,
  
  

• Mỗi cảm giác trở nên ngàn lần đau hơn,
  
  

• Ông rơi vào trạng thái chỉ còn cảm giác khổ, không thấy gì khác.
  
  

Sau khi khỏi bệnh, Devadatta nghĩ:

“Ta đã chạm vào bản chất thật của linh hồn sau khi chết.

Chết là bước vào khổ vĩnh viễn.

Không có niềm vui nào còn tồn tại.

Chỉ có đau đớn mãi mãi.”

Ông nói với mọi người:

• “Cái chết là vực thẳm của thống khổ.”
  
  

• “Linh hồn chỉ còn cảm giác đau đớn.”
  
  

• “Không bao giờ có kết thúc.”
  
  

Người nghe sợ hãi, vì ông nói với sự tuyệt vọng tột cùng.

Nhưng họ không biết rằng:

• Devadatta chỉ trải nghiệm khổ tưởng trong bệnh,
  
  

• Không phải bản chất của đời sau.
  
  

• Không có bản ngã tồn tại để chịu “khổ vĩnh viễn”.
  
  

• Chỉ có dòng danh–sắc vận hành theo nghiệp.
  
  

Devadatta đã lấy trải nghiệm khổ cùng cực trong thân

→ làm bản chất linh hồn sau khi chết.

Và rơi vào tà kiến số 32.

TÀ KIẾN 33 – Hữu tưởng luận 15:

“Sau khi chết, bản ngã khổ–lạc tưởng — lúc thì khổ, lúc thì lạc, tồn tại mãi mãi trong sự dao động giữa hai cảm giác đó.”

(tin rằng linh hồn sau chết cứ xoay vòng giữa hai cực: vui → khổ → vui → khổ, không bao giờ dừng) 

Diễn giải

Nếu:

• Tà kiến 31 cho rằng sau chết chỉ còn lạc.
  
  

• Tà kiến 32 cho rằng sau chết chỉ còn khổ.
  
  

Thì tà kiến 33 nằm giữa hai cực đó:

“Sau khi chết, bản ngã tồn tại mãi mãi trong sự luân phiên giữa khổ và lạc.”

Họ tin rằng:

• Linh hồn có hai loại tri giác chính:
  
  

  1. Lạc
     
     

  2. Khổ
     
     

• Hai cảm giác này thay nhau hiện lên như dao động mãi mãi.
  
  

• Không bao giờ dừng lại, không bao giờ biến mất.
  
  

Họ hình dung đời sau như:

• Một định luật tâm lý không thể thoát:
  
  “khổ → lạc → khổ → lạc → … vô hạn”.